بدن، عنصری بی واسطه

در هفته‌ای که گذشت در سالن فرهنگ فرهنگسرای طوبی شاهد برگزاری اجراهایی از دانشجویان بازیگری بندرعباس با عنوان " بیان بدنی" بودیم. با توجه به نگاه خاص کارگردان‌های استان هرمزگان به تئاتر فیزیکال و موفقیت‌های پر رنگ‌تر نمایش های مبتنی بر بدن در استان، با مجید سرنی‌زاده بازیگر، مدرس دانشگاه و پژوهشگر به نام استان هرمزگان، پیرامون این موضوع به صحبت نشستیم.

سرنی‌زاده مدرس درس " بیان بدنی "  در دانشگاه فرهنگ و هنر هرمزگان پیرامون جایگاه بیان بدنی در تئاتر خاطرنشان کرد: بیان بدنی مهارتی در حوزه بازیگری است. همانطور که می دانید بازیگر بر روی صحنه ابزار های متعددی برای برقراری ارتباط با مخاطب دارد تا بتواند شخصیتش را بر روی صحنه تجسم ببخشد، این ابزارها بیان، بدن و احساس هستند و وقتی وارد بحث بیان بدنی می شویم در واقع به ابزار بدن نزدیک می شویم. در بیان بدنی، روی به کار گیری بدن به عنوان یکی از امکانات در اختیار بازیگر جهت ارسال پیام به مخاطب، یا نشان دادن احساساتش، و به طور کلی جنبه هایی از شخصیتش، کار می شود. به طور عام می توان گفت بیان بدنی مهارت استفاده از بدن در بازیگری تئاتر است.

این پژوهشگر عرصه تئاتر در پاسخ به این سوال که آیا بیان را می توان از بدن جدا دانست افزود : در مقوله تخصصی بیان بدنی بله ، کارکرد بدن و بیان قابل تفکیک هستند ، ولی در بازیگری نه . بالطبع وقتی بازیگر به روی صحنه می رود برای برقراری ارتباط با مخاطب و با توجه به شیوه‌ی اجرای کارگردان و سبک و ژانری که اجرا در آن شکل می گیرد می تواند از همه‌ی ابزار های بیان، بدن، احساس و حتی عناصر دیگری مثل صحنه، نور و ... استفاده کند تا ارتباط با مخاطب برقرار شود ولی به صورت عام، بحث بیان بدنی مختص کار روی بدن است. وارد اجرا که می شویم ، تئاتر هایی وجود دارد که می تواند صرفا مبتنی بر بیان بدنی باشد و همینطور تئاتر هایی که در کنار بیان بدنی به بحث ارتباط کلامی و دیالوگ هم می پردازند.

این بازیگر نمایش خانواده لورنزو در مورد اهمیت بدن بازیگر از گذشته تا امروز اضافه کرد: اگر به ریشه‌های باستانی اجرا و تئاتر بپردازیم که به یک سری آئین های نمایشی یا نمایش‌های آئینی بر می گردد، در آن دوران بدن حضور پررنگ تری داشت چرا که شکل زندگی در آن دوران مبتنی بر ارتباط های غیر کلامی بوده است لذا در ارتباط غیر کلامی، بدن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. بدن نمادهایی را می تواند بسازد و احساس هایی را می تواند تولید کند که به ایجاد ارتباط کمک کند. در آن دوره استفاده از بدن کارکرد وسیع‌تری داشت. اما وقتی نمایشنامه نویسی و ادبیات نمایشی قوام پیدا میکند و به غنایی می‌رسد، همه ی عناصر نمایشی در خدمت گفت‌و‌گو قرار می گیرند که این موضوع قسمت زیادی از تاریخ نمایش را در بر می گیرد. در این مدت که شاید به دو هزار سال یا بیشتر برسد، همه‌ی این عوامل در خدمت ادبیات قرار می گیرند تا اینکه وقوع برخی اتفاق ها در قرن بیستم باعث می شود دوباره شاهد تغیری در رویکردها باشیم. نظریه پردازهایی مثل آرتو با دیدن رقص های بالی به اهمیت تئاتر فیزیکال و لزوم رجوع مجدد به بدن اشاره می کند و همچنین افتتاح مدرسه ژان لوکوک در فرانسه که در آنجا بر روی مهارت های بدنی کار شد. پیتر بروک نیز اشاره می کند که باید به دنبال تئاتر جدیدی بود، گرتوفسکی نیز همین رویکرد را در پیش میگیرد و خیلی از نظریه پرداز های دیگر قرن بیستم به سمتی حرکت می کنند که به دنبال یک تئاتر جدید و عام تر باشند. آنها متوجه این موضوع شدند که زبان مورد استفاده در تئاتر تا اوایل قرن بیستم، مبتنی بر ادبیات نمایشی ای بوده است که نمی تواند یک زبان عام باشد، چرا که به عنوان مثال یک نمایشنامه فارسی ظرفیت برقراری ارتباط با مخاطب انگلیسی زبان را نداشت. ولی وقتی که تئاتر در مسیر پیدا کردن یک شکل جدید برای ارتباط با عام مردم جدید قرار گرفت، بدن دوباره جایگاه خود را به عنوان عنصری که بی واسطه تر می تواند با هر مخاطبی ایجاد ارتباط کند، پیدا کرد. از ویژگی های تئاتر قرن بیسم ورود مفاهیمی به زندگی مردم بود که ادبیات آن زمان ظرفیت انتقال آن مفاهیم را نداشت. زبان تصویر و همچنین زبان بدن کمک کرد تا این مفاهیم در قالب اجرا منتقل شوند.

سرنی‌زاده با اشاره به اهمیت بدن در سبک های مختلف تئاتر امروزی اضافه کرد: متاسفانه خیلی از هنرمندان بر این باور هستند که وقتی با اثری مبتنی بر دیالوگ روبرو هستیم پس بدن جایگاه خاصی ندارد، در صورتی که حتی در یک اجرای مبتنی بر دیالوگ بحث بیان بدنی یا شناخت بدن و استفاده از آن نیز مطرح است. ژست و فرم های بدن روی صحنه حتی در حین گفتن دیالوگ، کمک شایانی به ارتباط با تماشاگر می کند. پژوهش ها در اواخر قرن بیستم نشان داد که وقتی یک فرآیند ارتباطی اتفاق می افتد هفتاد درصد پیام را از طریق فیزیک بازیگر و تنها سی درصد از طریق بیان منتقل می شود. اما عرفا آن چیزی که از بیان بدنی برداشت می شود در حوضه تئاتر فیزیکال قرار می گیرد که یک رویکرد کارگردانی است،

 سرنی‌زاده با اشاره به تدریس این درس در دانشگاه فرهنگ و هنر بندر عباس توسط ایشان و استقبال دانشجویان از اجراهای مستقل در سالن فرهنگ افزود: در این دوره در راستای سرفصل های موجود، اول بحث مبانی نظری و دوم بحث عملی بیان بدنی مورد توجه قرار داشت. در مبانی نظری، به اصلاح رویکرد های سنتی که نسبت به این مهارت وجود دارد و آشنایی با گرایش های مختلف در این معقوله پرداختیم. در بحث عملی نیز سعی کردم بازیگر ها را با ظرفیت ها و واقعیت های فیزیک بدنشان آشنا کنم و آنها را در موقعیتی قرار دهم تا ضعف های موجود در بدنشان را درک کنند. موضوع دیگر شکستن ساختار قالبی بود که آن ها در طول زندگی روزمره به آن عادت کرده اند. در گام آخر نوبت آن بود که بازیگران را به سمت خلق حرکات جدید سوق دهیم و عناصری چون ریتم، تقسیم نیرو، اقتدار و ... را در آثارشان مشاهده کنیم. در نهایت نتیجه چیزی شد که امروز شاهدش بودیم. 

به نقل از صفحه اینترنتی علی قاسمی